|
Реферат: Великое княжество Литовское (История)
УТВАРЭННЕ ЛІТОЎСКА-РУСКАЙ ДЗЯРЖАВЫ
1. Найстаражытнейшыя звесткі пра побыт літоўцаў.
Нягледзячы на суседства з Руссю, літоўскае племя вельмі позна становіцца
вядома рускім летапісам. Праўда, яшчэ Св. Уладзімір хадзіў ваяваць на
ятвягаў, але летапісец паведамляе пра гэта вельмі сціпла. Толькі к канцу 12
ст. найменне літоўцаў часцей сустракаецца ў нашых летапісах. У пачатку 12
ст. літоўцы часам рабілі набегі на землі суседняга Полацкага княства. У той
жа час галіцка-валынскія князі ў выніку шэрага паходаў у ятвяжскую зямлю
пакарылі ятвягаў і імя іх у хуткім часе знікла. Толькі каля сярэдзіны 13
ст. сярод літоўскіх плямён заўважаецца імкненне да ўтварэння дзяржавы.
Доўгі час літоўскае племя жыве ў даволі першабытных умовах побыту. Яно
падзялялася на некалькі асобных плямён; прусы, уласна літва (у б. Віленскай
губ.), жмудзь (у б. Ковенскай губ.), летгала (латышы), корсь (куроны ў
Курляндыі) і, нарэшце, ятвягі. Усе гэтыя плямёны жылі ва ўмовах радавога
ладу, маючы шматлікіх радавых старэйшын. Наш летапіс і старажытныя
літоўскія хронікі называюць гэтых старэйшын князямі, налічваюць часам
многія дзесяткі іх. Гэтыя князі карысталіся павагай літоўцаў і астатняе
насельніцтва было ў іх падначаленні.
Ні гандлем, ні рамёствамі літоўцы не займаліся і нават не мелі паселішчаў
гарадскога тыпу. Яны жылі ў лясах, у бедных хацінах, займаліся
земляробствам або бортніцтвам. Культурнае развіццё іх было вельмі
невысокае. Звесткі пра рэлігію літоўцаў захаваліся ў больш позніх
пісьменнікаў. Гэтыя ,звесткі надаюць літоўскай рэлігіі характар стройна
выпрацаваных рэлігійных уяўленняў .Але ў гэтых звестках ёсць нямала
домыслаў болып позняга характару. Літоўская рэлігія вызначалася такой жа
прымітыўнасцю, як і ўвесь побыт Літвы. Яны верылі ў Перкуна, бога грому і
маланкі. Наогул яны пакланяліся сілам прыроды. Яны шанавалі вужоў і
насякомых, любілі варажбу, пакланяліся духам прыроды. Літоўцы мелі жрацоў,
але расказы болып позніх пісьменнікаў пра значэнне жрэцкага элемента Літвы
з'яўляюцца болыпай часткай выдуманымі.
2. Міндоўг і ўтварэвве дзяржавы. Каля сярэдзіны 13 ст.
ў асяроддзі літоўскіх плямён заўважаецца імкненне да аб'яднання. Цяжка
вытлумачыць прычыну гэтага імкнення, але штуршком яму паслужылі, відаць,
ваенныя абставіны. У паходах на Полацк або з полацкімі князямі літоўцы
павінны былі навучыцца аб'ядноўваць свае дробныя атрады пад кіраўніцтвам
аднаго з князькоў. Для таго, каб адбівацца ад нападаў галіцкіх князёў, ім
даводзілася выкарыстоўваць такія самыя сродкі. У самым пачатку 13 ст. на
Балтыйскім узбярэжжы з'яўляюцца два нямецкія ордэны крыжакоў. Адзін
пасяліўся па запрашэнні мазавецкага князя сярод прусаў, другі — Лівонскі,
ордэн — замацаваўся каля вусця Зах. Дзвіны. Абодва ордэны атрымалі
благаславенне ад папы сілай зброі распаўсюджваць хрысціянства. Гэта
прадракала пакаранне і няволю для літоўцаў. Прусы былі вельмі хутка
заняволены. Лівонскі ордэн замацаваўся сярод латышоў, скараючы іх і
пагражаючы Літве і Жмудзі.
Усе гэтыя абставіны навялі на думку аднаго з вельмі прадпрымальных
князькоў Міндоўга пачаць справу стварэння дзяржавы для барацьбы з ворагамі.
Магчыма, у яго былі папярэднікі. Літоўскія летапісы змяшчаюць цэлы шэраг
паданняў, але ўсе гэтыя апавяданні не маюць характару верагоднасці.
Міндоўгу давялося вытрымаць вельмі моцную барацьбу, прычым ён паказаў сябе
дасведчаным палітыкам. Мы бачым яго на чале ўласна Літвы, з горадам Кернаў.
Ён захоплівае суседнія рускія землі і нават сваю сталіцу пераносіць у
Наўгародак (цяпер Навагрудак). Ён наогул імкнуўся падмацаваць сябе сіламі
рускага насельніцтва. У Полацку к гэтаму часу спынілася мясцовая дынастыя і
на полацкім стале мы ўжо бачым пляменніка Міндоўга Таўцівіла. Міндоўгу было
цяжка справіцца з галіцкімі князямі, якія нават стварылі супраць Міндоўга
моцную кааліцыю, аб'яднаўшы з сабой Лівонскі ордэн і падняўшы супраць
Міндоўга Таўцівіла. Тады Міндоўг увайшоў у зносіны з Лівонскім магістрам,
прыняў хрышчэнне і нават быў каранаваны папскім прадстаўніком як кароль
літоўскі. Галіцыйская кааліцыя разбілася. Акрамя таго, ён увайшоў у сувязь
з галіцкімі князямі пры пасрэдніцтве свайго сына Войшалка. Апошні быў
князем у Слоніме і Ваўкавыску. Дзякуючы ўплыву Войшалка, адбыўся мір з
галіцкімі князямі. Сам Войшалк, хрышчаны паводле праваслаўнага абраду,
пайшоў у манастыр.
Такім чынам, Міндоўг у моцнай ступені апіраўся на падтрымку ордэна. Ён
нават падараваў ордэну частку сваіх зямель, у тым ліку і Жмудзь. хоць
жмудзіны і не пусцілі да сябе рыцараў. З'яўленне немцаў на літоўскіх землях
стала выклікаць незадавальненне. Пачаліся паўстанні, на чале якіх стаў
Міндоўг, ператварыўшыся зноў у дбайнага язычніка. Аднак узвышэнне і
палітыка Міндоўга выклікалі супраць яго змову яго ж родзічаў. У 1263 г. ен
быў забіты разам з двума сваімі сынамі —князямі Транятай і Доўмантам. Пасля
смерці Міндоўга пачаліся смуты ў асяроддзі яго родзічаў і ўзаемнае іх
знішчэнне. Сын Міндоўга Войшалк, якога падтрымлівалі рускія гарады, княжыў
некаторы час і жорстка расправіўся з ворагамі бацькі, але потым зноў пайшоў
у манастыр. Княжанне Міндоўга заклала асновы дзяржавы, складзенай з Літвы і
суседніх рускіх абласцей. Палітыка Міндоўга ўжо намячала шляхі наступнай
палітыкі літоўскай дынастыі. Міндоўг вагаўся ў выбары паміж крыжакамі і
каталіцтвам з іх заходняй культурай і паміж рускімі абласцямі з іх усходняй
культурай. Нешматлікае літоўскае племя, прычым мала культурнае, у гэтым
выбары значэння ае мела. У канчатковым выніку Міндоўг, не бёз уплыву свайго
сына Войшалка, на першы план вылучыў сувязі з беларускімі землямі, гэта
вызначыла далейшую палітыку наступных князёў.
3. Гедзімін I Альгерд. Княжанне такіх выдатных асоб, як Гедзімін (памёр у
1341.) і Альгерд (памёр у 1377), бліскуча выканала задачу, пастаўленую
Міндоўгам. Яны канчаткова аб'ядналі пад сваёй уладай усе літоўскія плямены,
змацавалі з новай дзяржавай Жмудзь, нарэшце, пашырылі сваю ўладу на ўсе
заходнярускія землі. Полацк з 1307 г. канчаткова перайшоў ва ўладу
папярэдніка Гедзіміна — Віценя; некаторы час тут яшчэ сядзелі падручныя
князі ў якасці правіцеляў (апошнім быў князь Андрэй, старэйшы сын Альгерда,
які удзельнічаў у Кулікоўскай бітве). Мінскія князі перайшлі ва ўладу Літвы
ў першыя гады 14 ст.; прыблізна ў той самы час упала самастойнае значэнне і
турава-пінскіх княстваў. Альгерд ажаніўся яшчэ пры жыцці свайго бацькі
Гедзіміна з адзінай дачкой апошняга віцебскага князя Яраслава Васілевіча і
такім шляхам атрымаў права на гэта княства. Альгерд умацаваў свой уплыў і ў
Смаленску. хоць канчатковае падпарадкаванне апошняга належыць ужо Вітаўту.
Княствы, якія былі па-за межамі гэтай тэрыторыі, г. зн. Валынь, Кіеў і
Чарнігава-Северскія землі, таксама падпарадкоўваліся і далучаліся да
Літоўска-Рускай дзяржавы пры Альгердзе.
Альгерд і Гедзімін з'яўляюцца сапраўднымі заснавальнікамі Літоўска-Рускай
дзяржавы. Яны паклалі пачатак той сувязі, якая стала аб'ядноўваць Літву і
беларускія вобласці. Далучэнне беларускіх зямель не было прымусовым. Гэта
было далучэнне са згоды насельніцтва з прычыны відавочнай палітычнай выгады
такога саюзу. Гедзімін; здаецца, першы стаў называць сябе князем не толькі
літоўскім, але і рускім і нават сталіцу з літоўскіх Трокаў перанёс у
новапабудаваны горад на беларускай тэрыторыі — Вільню. Ужо Гедзімін
стараўся надаць трывалую спайку новай дзяржаве. Ён імкнуўся да развіцця
прамысловасці і гандлю. Альгерд у сваёй дзейнасці апіраўся галоўным чынам
на рускі элемент, і рускія землі занялі ва ўрадавай сістэме Літоўска-Рускай
дзяржавы дамінуючае становішча.
Калі Літва падпарадкавала сабе беларускія княствы, то на яе баку была
ваенная сіла. Але літоўцы і суседнія беларускія княствы былі добра знаёмыя
адзін з адным у выніку папярэдніх зносін. Адносіны гэтыя былі больш мірнага
характару, чым варожага. Таму рускае насельніцтва ахвотна падпарадкоўвалася
ўладзе літоўскіх князёў, якія бралі пад сваю ахову ад моцных суседзяў і
спынялі міжусобную барацьбу. Да таго ж у абедзвюх заходнярускіх землях
рускі княжацкі род спыніўся (Полацкая зямля), іншыя ж (Турава-Пінская
вобласць, северскія княствы) так раздрабіліся, што ўладальныя князі
ператварыліся ў простых вотчыннікаў, памешчыкаў; княствы іх страцілі
характар дзяржавы, ператварыліся ў маёнткі, часам вельмі дробныя. У выніку
літоўцы з'явіліся не як заваёўнікі, а як элемент, што ўносіў пэўны трывалы
правапарадак у народнае жыццё. Само аб'яднанне Літвы і Русі з'яўлялася
вынікам не заваявання, але добраахвотнага падпарадкавання беларускіх
абласцей Літве. Літоўскія князі не ўносілі нічога новага ў жыццё рускіх
абласцей. Сярод агромністай большасці літоўскіх язычнікаў было ўжо нямала і
праваслаўных. Рэлігійная цярпімасць была асновай палітыкі літоўскіх князёў.
Малакультурныя літоўцы хутка падпарадкаваліся беларускаму ўплыву. Наглядным
доказам таму служыць ужыванне беларускай мовы ў дзяржаўных актах таго часу.
3 гэтага факта ясна, што беларуская мова была ў той час мовай вышэйшых
класаў у самой Літве. Сапраўды, нават і вялікія князі не толькі былі
пісьменныя на гэтай мове, але і карысталіся ёй у дамашнім ужытку. Удзельныя
князі Гедзімінавічы, якія атрымалі ўдзелы ў рускіх абласцях, прымалі
праваслаўе, жаніліся з рускімі і многія з літоўскіх князёў былі гарачымі
прыхільнікамі праваслаўнай веры. Нават сярод вялікіх князёў праваслаўе
пачало зацвярджацца: Альгерд прыняў яго і двойчы быў жанаты з рускімі
князёўнамі (віцебскай Марыяй і цвярской Юліянай), Вітаўт, цесць вялікага
князя маскоўскага, таксама быў праваслаўным да пераходу ў каталіцтва;
сцвярджаюць, што і зацяты потым праваднік каталіцызму Ягайла ў маладосці
вызнаваў тую ж веру і меў у хрышчэнні імя Якава.
4. Велікаквяжанне Вітаўта. Іншае становішча склалася, калі велікакняжацкі
прастол заняў сын Альгерда Ягайла. Ён быў сынам цвярской князёўны Юліяны і,
відаць, у маладосці вызнаваў праваслаўе. Аднак з прычыны часткова
самалюбства, часткова гіалітычных меркаванняў Ягайла прыняў прапанову
польскіх паноў ажаніцца з польскай каралевай Ядвігай і ўскласці на сябе
карону Пястаў. Палякі, аднак, ставілі вельмі важныя ўмовы: прыняцце Ягайлам
каталіцтва і хрышчэнне паводле каталіцкага абраду ўсіх ягайлавых падданых.
Ягайла хрысціўся, хрысціў язычніцкую Літву і Жмудзь. За Ягайлам пайшлі
ўслед шматлікія князі Гедзімінавічы, многія з якіх пры гэтым здрадзілі
праваслаўю. Пра ўвядзенне каталіцызму ў рускіх абласцях не магло ісці і
размовы. Але з пранікненнем каталіцызму для праваслаўнай рэлігіі ўзнікла
сур'ёзная небяспека. За рэлігійным пытаннем само сабой паўстала пытанне аб
пераважным значэнні польскай нацыянальнасці. Нарэшце, акт уніі з Польшчай
1386 г. пагражаў небяспекай і самому самастойнаму існаванню Літоўска-Рускай
дзяржавы. Аднак Ягайла сустрэў рашучы адпор свайго дваюраднага брата
Вітаўта. Бацька Ягайлы быў вялікім князем Літвы і Русі. Але суправіцелем
яго быў малодшы брат Кейстут.Браты жылі вельмі дружна і падзялілі паміж
сабой кіраванне такім чынам, што Альгерд кіраваў рускімі абласцямі, а
Кейстут, перакананы язычнік, кіраваў літоўскімі землямі, дзе ен карыстаўся
павагай. Пасля смерці Альгерда пачаўся кароткі перыяд сувравіцельства
Ягайлы і Кейстута. Але пляменнік не мог прымірыцца з суправіцельствам
уплывовага Кейстута. Пачалася барацьба, у якой састарэлы Кейстут быў
пазбаўлены жыцця Ягайлам. Месца Кейстута заняў яго сын Вітаўт. Але паміж
дваюраднымі братамі пачалася шматгадовая барацьба; пакуль, нарэшце, Вітаўт
не прымусіў Ягайлу прызнаць сябе вялікім князем літоўскім (1395) і прынёс
прысягу Ягайлу, як каралю польскаму. Такім чынам. з фармальнага боку
Літоўска-Руская дзяржава апынулася ў васальнай залежнасці ад Польшчы.
Зрэшты, гэта васальная залежнасць была ў хуткім часе (1401 г.) замейена
актам уніі паміж Літвой і Польшчай.
Велікакняжанне Вітаўта — найважнейшы перыяд у стварэнні Літоўска-Рускай
дзяржавы. Вялікі князь вызначаўся глыбокім дзяржаўным розумам, незвычайнай
энергіяй і ўмеў паставіць сваю палітыку ў адносінах абласцей так, што
карыстаўся шырокай папулярнасцю сярод насельніцтва. Гэта быў выдатны
арганізатар дзяржавы, якая зноў складвалася, валодаў пры гэтым годнасцю
мудрара і храбрага палкаводца. Асноўнай мэтай яго палітыкі было стварэнне
самастойнай Літоўска-Рускай дзяржавы і прымірэнне дзвюх пануючых у ёй
нацыянальнасцей. Яго дзейнасць пакінула ў насельніцтва такі глыбокі след,
што і ў наступны перыяд усе распараджэнні і пастановы Вітаўта карысталіся
высокім аўтарытэтам. Вітаўт перш за ўсё імкнуўся замацаваць дзяржаву, якая
складалася з разнародных частак. Так, ён выдаляе князёў з удзелаў нават
там, дзе яны адыгрывалі ролю намеснікаў вялікага князя, і перадае кіраванне
ў гэтых землях мясцоваму вечу,замацоўваючы свае распараджэнні выдачай
асобых дарчых грамат, якія з'яўляліся мясцовымі хартыямі. Так, пры ім
канчаткова былі выдалены ўдзельныя князі з зямель Полацкай і Віцебскай. На
тых жа падставах ён далучыў да Літоўска-Рускай дзяржавы Смаленскую зямлю.
Гэтыя ўстаўныя граматы Вітаўта потым пацвярджаліся яго пераемнікамі
(арыгіналы да нас не дайшлі) і складалі да пачатку 16 ст. асноўныя
канстытуцыйныя законы дзяржавы. Удзельныя князі былі часткова пазбаўлены
сваіх сталоў, часткова атрымалі княствы, якія не мелі палітычнага значэння,
як, напр.. у Северскай зямлі.Пацвярджэнне спрадвечных правоў насельніцтва,
высокая
павага да беларускай нацыянальнасці, адсутнасць рэлігійных ганенняў і нават
імкненне ўзняць прэстыж праваслаўнай царквы зацвярджэннем асобнага ад
Масквы мітрапаліта ў Кіеве (ім быў вядомы сваёй вучонасцю Грыгорый Цамблак)
— усе
гэтыя ўмовы ў вышэйшай ступені спрыялі згуртаванню юнай дзяржавы і зрабілі
палітыку Вітаўта нацыянальнай і папулярнай.
У знешняй палітыцы Вітаўт канчаткова вызваліў Літву і Русь ад ворагаў,
якія насоўваліся на іх. Гэта была складаная і цяжкая праца, якая ўвянчалася
доспехам. Прускі ордэн не задаволіўся прыняццем Літвой хрысціянства і,
забыўшыся пра асцоўную задачу сваёй барацьбы — хрысціянскай пропаведзі,
рыхтаваўся да грозных падзей. Вітаўт злучыўся з Ягайлам, таму што гэта была
агульная справа, і разбіў рыцараў пры Грунвальдзе. або Танебергу (1410 г.).
Паражэнне было настолькі моцнае, што ордэн распаўся. Вялікае княства
Літоўскае не ведала татарскага ўладарніцтва ў той ступені, у якой яго
зведала Русь усходняя. Але татары гаспадарылі ў паўднёвай Русі і былі
сілай, з якой трэба было лічыцца. Вітаўт спачатку даволі ўмела вёў палітыку
з татарамі, але паражэнне, якое ён пацярпеў пры Ворскле, паклала канец яго
памкненням на паўднёвы ўсход. Але і становішча арды было не такое, каб
націскаць на паўднёвую Русь. Таму татары фактычна пакінулі свае набегі на
паўднёвыя межы дзяржавы. На ўсходзе, у зносінах з Масквой, Вітаўт рассунуў
межы дзяржавы і нават некаторы чае трымаў у сферы свайго ўплыву Вялікі
Ноўгарад. Цяжэй было Вітаўту ўстанавіць свае адносіны ў Польшчы з прычыны
тэндэнцыі польскай дыпламатыі разглядаць Літву як дзяржаву, злучаную з
Польшчай. Дзейнасць польскай дыпламатыі была настолькі агрэсіўнай, што,
скарыстаўшы паражэнне на Ворскле, яна падштурхнула Вітаўта заключыць у 1401
г. акт уніі з Польшчай. Праўда, гэты акт быў аслаблены Гарадзельскім
прывілеем 1413 г. Але адносіны Польшчы наводзілі Вітаўта на думку аб
канчатковым аддзяленні Літвы ад гэтай дзяржавы. Вітаўт усё жыццё выношваў
гэту мару, пакідаючы яе ажыццяўленне да найбольш зручната часу. Так, ужо ў
1398 г. ен заключае з Лівонскім ордэнам у Салінскім замку пагадненне,
паводле якога Літва павінна стаць самастойнай дзяржавай, не звязанай з
Польшчай ні ў форме васальнага падначалення, ні ў форме уніі. Гэта ідэя
была папулярнай. Усялякага роду настойванні з боку Польшчы Вітаўт перадаваў
на суд падданых. Так, калі каралева Ядвіга, незадаволеная зместам мірнага
трактата Вітаўта з лівонскімі рыцарамі, напомніла яму пра яго васальнае
падданства Польшчы, то Вітаўт склікаў сойм у Вільні і атрымаў ад прысутных
аднагалосны адказ: «Мы не падданыя Польшчы, мы заўсёды былі вольныя; нашы
продкі ніколі не плацілі даніны палякам і мы не будзем плаціць і застанёмся
назаўжды пры сваіх вольнасцях».
Але Вітаўт, заняты ўмацаваннем дзяржавы, адкладваў канчатковае вырашэнне
пытання аб разрыве з Польшчай. Гэту дзейнасць ён распачаў у канцы свайго
вялікага княжання. Ён быў бяздзетны, між тым у Ягайлы былі сыны. А паводле
Гарадзельскага прывілея, Літоўска-Руская дзяржава, у выпадку смерці Вітаўта
бяздзетным, павінна была пераходзіць да Ягайлы і, наадварот, Польшча
павінна пераходзіць Вітаўту ў выпадку смерці. Ягайлы бяздзетным. Але абодва
былі тады ўжо вельмі паважанымі старцамі, і будучыня для Вітаўта была
яснай. Вітаўт у 1427 г. ўзнімае пытанне пра законнасць нараджэння сыноў
Ягайлы, але гэта далікатная справа была адхілена палякамі. Тады Вітаўт
уступае ў больш цесныя зносіны з імператарам Сігізмундам і атрымлівае ад
яго абяцанне прыслаць Вітаўту каралеўскі вянец, што азначала б акт поўнай
самастойнасці. Назначаны быў і з'езд у Луцку на Валыні ў 1429 г., куды
Вітаўт з'явіўся ў суправаджэнні бліскучай світы. Сюды прыбыў і германскі
імператар Сігізмунд. Калі тут зайшла гаворка аб прызнанні Вітаўта каралём,
то польскія дыпламаты пачалі моцную барацьбу. У рэшце рэшт яны выехалі з
Луцка, за імі збег адтуль і Ягайла. Палякі звярнуліся нават да папы, які
стаў на іх бок і звярнуўся да Вітаўта з адпаведным угаворам. Пытанне пра
карону абмяркоўвалася на працягу многіх месяцаў, і ў верасні 1430 г. ў
Вільні быў прызначаны акт каранавання Вітаўта. Сігізмунд адправіў яму
карону, але палякі вырашылі яе перахапіць. Пасольства Сігізмунда не
асмелілася пры такіх акалічнасцях прабірацца ў Літву і вярнулася назад.
Шыкоўны з'езд, прызначаны для каранавання, на якім прысутаічалі Ягайла,
вялікі князь маскоўскі і нават маскоўскі мітрапаліт Фоцій, пачаў паступова
раз'язджацца. Састарэлы Вітаўт быў надзвычай засмучаны, захварэў і памёр у
кастрычніку таго самага года ў прысутнасці Ягайлы і інш. ганаровых гасцей,
якія яшчэ засталіся. Так скончылася спроба [каранацыі] Вітаўта. Вітаўт
імкнуўся стварыць самастойную Літоўска-Рускую дзяржаву, апіраючыся пры
гэтым на рускія вобласці і стварыўшы для апошніх, як мы бачылі, такія
ўмовы, якія прыцягвалі да яго рускае насельніцтва, нягледзячы на тое, што
ён здрадзіў праваслаўю і перайшоў у каталіцтва. Іншае становішча склалася
пасля смерці Вітаўта, калі Ягайла апынуўся распарадчыкам лёсаў дзяржавы.
Ягайла быў вядомы як прапаведнік каталіцызму. Сын рускай князёўны, ён,
аднак, не карыстаўся папулярнасцю ў рускіх абласцях і баў там мала вядомы.
5. Барацьба пасля смерці Вітаўта. Пасля смерці Вітаўта (1430 г.) кароль
Ягайла прызначыў яго пераемнікам малодшага з Альгердавічаў Свідрыгайлу.
Гэты князь быў вядомы сваёй шматгадовай барацьбой з вял. кн. Вітаўтам. Калі
яшчэ ў 1392 г. Віцебскі ўдзел перайшоў ва ўладанне вялікага князя Вітаўта
(да гэтага часу Віцебск знаходзіўся ў пажыццёвым валоданні жонкі Альгерда
Ульяны) і Вітаўт прызначыў свайго пляменніка Фёдара Васну, Свідрыгайла
раптоўна з'явіўся ў Віцебску, забіў Ф.Васну і пакняжыўся тут. Віцябляне
аказалі вельмі энергічную падтрымку свайму новаму князю, але ўсё ж ен не
мог утрымацца, быў выгнаны Вітаўтам і павінен быў уцячы з Віцебска. Пасля
доўгага бадзяння Свідрыгайла памірыўся з Вітаўтам і атрымаў ад яго ўдзел —
Северскую зямлю. Але адтуль з прычыны ўзнікшай нязгоды зноў уцёк (пасля
1403 г.), хоць пазней (з 1410 г.) зноў з'явіўся на Севершчыне і валодаў ёю
да смерці Вітаўта.
Прызнаючы пераемнікам вялікага князя Вітаўта такога ўпартага яго
антаганіста, Ягайла, відаць, меў на ўвазе, што новы вялікі князь будзе
прытрымлівацца іншай палітычнай праграмы і не будзе карыстаода падтрымкай
тых элементаў, якія так высока ўзнялі ўладу Вітаўта. Відаць, Ягайла
прызначэннем вялікім князем Свідрыгайлы хацеў выправіць тое, што было
страчана палякамі пры яго папярэдніку. Вітаўт, сын Кейстута, апіраўся
галоўным чынам на цэнтральную частку дзяржавы — уласна Літву і Жмудзь. Тут
ведалі яго, бацьку Кейстута, тут падтрымлівалі і яго сына. Свідрыгайла,
ускраінны князь, быў добра вядомы ў Віцебску, на Севершчыне, Валыні і
Падоллі, але зусім невядомы літоўцам. Такім чынам, новы князь павінен быў
апірацца хоць і на шматлікі, але малазгуртаваны ўскраінны элемёнт. Аднак
усе гэтыя разлікі Ягайлы і яго польскіх дарадчыкаў аказаліся
непрадбачлівымі. Перш за ўсё на самога Свідрыгайлу цяжка было
паспадзявацца. Гэта быў чалавек вельмі здольны да кіпучай дзейнасці. але
маланастойлівы і ў моцнай ступені адданы п'янству. У былога ўдзельнага
князя, што ўдала ўзнімаў паўстанні многіх абласцей, не хапала ўмення
палкаводца, які б вёў вялікае войска. Але за гэтымі асабістымі якасцямі,
магчыма, і невядомымі Ягайлу, стаялі прычыны, відаць, зусім нечаканыя для
палякаў. Свідрыгайла быў сапраўды вельмі папулярны сярод беларускага
насельніцтва. Між тым беларускія вобласці, асабліва найбольш знатныя
элементы іх насельніцтва, мелі шмат прычын для незадаволенасці існуючым
становішчам рэчау. Перш за ўсё была зусім яснай небяспека, што пагражала
рускай народнасці і вызнаваемвй ёю рэлігіі ад насоўвашія паланізму і
каталіцызму. Потым арыстакратычныя элементы, якія пераважалі ў рускіх
абласцях, — удзельныя князі і баяры — былі прыхільнікамі поўнай
самастойнасці дзяржавы.
Свідрыгайла аказаўся вельмі непрыдатным вялікім князем у адносінах да
палякаў і Ягайлы. Адначасова з прызначэннем яго вялікім князем польскія
гарнізоны занялі Падольскую зямлю і палякі запатрабавалі ўступкі Валыні.
Пры першым паведамленні пра заняцце палякамі Камянца Свідрыгайла прыйшоў у
лютасць, арыштаваў караля Ягайлу, які знаходзіўся ў Вільні і адпусціў яго
толькі тады, калі былі аддадзены распараджэнні пра вяртанне Падолля. Гэты
рэзкі ўчынак паказаў роўным чынам і настойлівасць і бестактоўнасць новага
вялікага князя; для палякаў стала ясным, што ад яго нельга чакаць ніякіх
уступак. Свідрыгайла неадкладна сабраў вялікае войска, якое блішчэла
шлемамі многіх удзельных князёў. адправіўся на Валынь і прымусіў Ягайлу
зняць аблогу Луцка.
Усім гэтым Свідрыгайла моцна раздражняў палякаў і. акрамя таго, сваёй
унутранай палітыкай ен узбройваў супраць сябе значную частку літоўцаў.
Сярод апошніх знайшліся змоўшчыкі, якія на чале з князем Сямёнам
Гальшанскім і братам Вітаўта ўдзельным князем старадубскім Жыгімонтам
Кейстутавічам напалі ў горадзе Ашмяны на Свідрыгайлу, захапілі ў палон яго
сям'ю і абвясцілі ад імя Ягайлы вялікім князем літоўскім Жыгімонта
Кейстутавіча. Усё гэта было зроблена з дапамогай і па ўказцы палякаў.
Свідрыгайла паспеў схавацца ў Полацку. 3 гэтага моманту (1432 г.) на
працягу двух гадоў Літоўска-Руская дзяржава знаходзілася ў міжусобнай
барацьбе. Рускія ўдзельныя князі і буйное баярства сталі на бок
Свідрыгайлы. Жмудзь і Падляшша пераважна з дробным служылым людам узняліся
за
Жыгімонта. Хоць ва баку Свідрыгайлы была значная колькасная перавага, але
ён рабіў ваенныя памылкі і таму прайграваў бітву за бітвай, пакуль,
нарэшце, бітва пад Вількамірам не дала праціўніку такой перавагі, што
Полацк. Віцебск і Смаленск прызналі Жыгімонта, а Свідрыгайла ўцёк у Кіеў і
тут замацаваўся ў Кіеўскай і Валынскай абласцях. На самай справе ў гэтай
бітве Свідрыгайла і яго прыхільнікі пацярпелі страшнае паражэнне. Было
забіта 13 рускіх князёў і каля 40 тыс. воінаў. У палон трапілі 42 князі,
1500 баяр і нямецкіх баронаў, якія прыйшлі з лівонскім магістрам давамагаць
Свідрыгайлу. Стварылася даволі няпэўнае становішча, якое існавала да 1440
г., калі ў Вільні быў зноў зроблены дзяржаўны пераварот; схлалася змова [на
чале] з валынскімі князямі Чартарыжскімі, вынікам якой была смерць
Жыгімонта. Акалічнасць гэту выкарыстала літоўская партыя і абвясціла
вялікім князем малодшага брата польскага караля Уладзіслава II (Ягайлы) —
Казіміра. 3 прычыны малалецтва
апошняга ад яго імя.стаў кіраваць літоўскі князь Ян Гаштольд.
.
6. Аб'яднаўчая палітыка Казіміра Ягайлавіча. Так усталяваўся трывалы
дзяржаўны парадак у Літоўска-Рускай дзяржаве. Пасля асвятлення знешняга
боку гэтага смутнага перыяду ў гісторыі дзяржавы для нашай мэты важна
звярнуць увагу і на ўнутраны бок тых жа падзей.
Вышэй было сказана, што Свідрыгайлу падтрымлівалі пераважна рускія
вобласці. У іх былі свае нацыянальна-палітычныя мэты ў данным выпадку. Але
ў гэтай барацьбе выліліся вонкі не толькі цесна звязаныя з рэлігійнымі
нацыянальныя адрозненні, якія існавалі ў дзяржаве, але і адрозненні на
глебе сацыяльна-эканамічнай. У войсках Свідрыгайлы былі не толькі рускія,
але галоўным чыйам рускія ўдзельныя і служылыя князі, а таксама і буйное
баярства, якіх было шмат у рускіх абласцях. Гэта баярства здавён засядала ў
радзе, т. зн. думе ўдзельных князе ў, прывыкла кіраваць абласцямі пры сваіх
князях. Побач з рускімі князямі і баярамі ў радах свідрыгайлавай арміі
выступала і буйное радавітае літоўскае баярства. Прычына, што аб'ядноўвала
арыстакратычныя элементы абедзвюх народнасцей, заключалася ў палітыцы
Жыгімонта Кейстутавіча. Апошні засвоіў сабе палітыку Вітаўта, але стаў
праводзіць яе больш рэзка і далей. Вітаўт змагаўся з удзельнымі князямі,
акружаючы сябе амаль выключна чыста літбўскім элементам. Але ўжо пры ім
рада зямянства папоўнілася ваборам з асяроддзя ніжэйшых класаў
насельніцтва. Жыгімонт Кейстутавіч пайшоў далей у тым жа кірунку.
Старажытны летапісец расказвае, што Жыгімонт вылучаўся крайняй жорсткасцю ў
адносінах да
ўсяго шляхецтва, князеў і баярства ўсіх зямель як рускіх, так і літоўскіх,
пгго Жыгімонт нават задумваў знішчыць усіх высакародных, праліць іх кроў і
на іх месца падвяць «род халопскі». г. зн. сялянскі. Вось тая прычына, якая
з'яднала арыстакратычныя элементы разнародных абласцей. Свідрыгайла не
здолеў адстаяць інтарэсы знаці. Вось таму арыстакратычныя элементы,што
ўвайшлі ў змову супраць Жыгімонта і забілі яго, не звярнуліся цяпер да
Свідрыгайлы, а спыніліся на новым кандыдаце — Казіміру Ягайлавічу. Яго
выбранне ўмацоўвала ўплыў арыстакратыі пераважна літоўскага паходжання.
Абставіны, што суправаджалі ўзвядзевне на прастол Казіміра, з вялікай
сілай адлюстроўвалі сацыяльную барацьбу. У Смаленску «чорныя людзі», г. зн.
віжэйшы клас, паўсталі супраць княжацкага намесніка Андрэя Саковіча,
прагналі яго і пазбівалі многіх баяр; узнялася супраць новага гаспадара
дэмакратычная Жмудзь; узнялося і Падляшша, якое выказалася за сына
Жыгімонта — Міхаіла.
Новы ўрад ва ўсіх гэтых выпадках дзейнічаў вельмі тактоўна: ён пайшоў на
кампрамісы. Казімір пацвердзіў абласцям устаўныя земскія граматы, дадзеныя
яшчэ Вітаўтам, чым задаволіў як знакамітае «паспольства» гарадоў так і
ніжэйшыя іх элементы. Становішча ўдзельных князёў на першым часе не было
парушана, і нават некаторым былі вернуты ўдзёлы, адабраныя Жыгімонтам
(напр., князю Алельку Уладзіміравічу вернуты яго Кіеўскі ўдзел). У
рэлігійных адносінах новы ўрад быў абыякавы. Гэтыя дзеянні ўрада сведчылі
пра яго імкненне ўтрымаць «даўніну» з яе дэцэнтралізацыяй. Але за гэтымі
першымі крокамі ўрад выявіў імкненне пайсці насустрач новым патрабаванням
жыцця, якія нараджаліся. Апошнія выяўляліся ў тым сэнсе, шго замест былой
абласной раздробленасці перавагу набыралі цэнтралізатарскія элементы.
Барацьба паміж Свідрыгайлам і Жыгімонтам паказала, штр княжацкія і баярскія
элементы розных абласцей могуць згуртавацца так, як і дэмакратычныя
элементы: на месцы баярства або дробнага зямянства Полацкай, Смаленскай,
Валынскай і інш. абласцей выступала баярства або зямянства літоўска -
рускае. Урад Казіміра. які накіроўваўся літоўцамі з аб'яднаўчымі
памкнённямі, вельмі добра разумеў значэнне для дзяржавы гэтых аб'яднаўчых
элементаў і зрабіў важныя крокі ў адпаведным кірунку. Так, у 1457 г.
Казімірам была выдадзена дарчая грамата дваранству. У адрозненне ад грамат
пачатку 15 ст. гэтая грамата замацавала пэўныя правы і за шляхецтвам усёй
дзяржавы без адрознення абласцей, рэлігіі і нацыянальнасці; правы,
пацверджаныя граматай, датычылі прадстаўнікоў духавенства.
князёў, зямян і нават мяшчан. Гэты дзяржаўны акт такім чынам разумеў і
ўзнімаў шляхецтва.
Такім чынам, урад Казіміра. пачаўшы з кампрамісу, перайшоў потым да
аб'яднаўчай палітыкі. Гэта палітыка непазбежна прыніжала ўдзельных князёў і
буйное баярства і ўзвышала ў прававых адносінах радавое шляхецгва. Усім
гэтым разбураўся як удзелыіы лад, так і вечавая самабытнасць] абласцей.
Казімір нават зрабіў спробу актыўнай барацьбы з удзеламі, знішчыў у 1471 г.
Кіеўскае княства, адабранае ім у слуцкага князя Сямёна Алелькавіча, і
паслаў туды свайго намесніка'Гэты акт быў сустрэты ў асяроддзі рускай
арыстакратыі варожа, у сувязі з чым узнікла змова супраць гаспадара, якая
склалася ў 1482 г. і мела на мэце пасадзіць на прастол Міхаіла Алелькавіча
Слуцкага. Змоўшчыкі паплаціліся сваімі галовамі. Але сам факт змовы цікавы
як адна з пры чын арыстакратычнай рэакцыі на нацыянадьнай аснове Няўдалая
змова выражала сабою імкненне князйў. Імкненні гэтыя гатовы былі ў поўнай
меры быць ажыодёўленымі з пе раменай вялікага князя, каб прадаставіць уплыў
менавіта гэтаму элементу.
7. Рускія князі і мяцеж Глінскага. Калі памёр Казімір, групы князёў
Алелькавічаў, Гальшанскіх, Мсціслаўскіх і інш. на чале з кяязем Міхаілам
Львовічам Глінскім выбралі на прастол другога сына Казіміра — Аляксандра. У
Польшчы ж было вырашана выбраць старэйшага яго брата Альбрэхта. Прыхільнікі
Польшчы павінны былі маўчаць на выбарах, таму што многія з вяльможных
выбаршчыкаў з'явіліся з кантынгентамі войск у некалькі соцень чалавек (1492
г.).
Тэндэнцыі арыстакратыі, што выбірала Аляксандра. вынікаюць з той
канстытуцыйнай хартыі, якую выдаў гэты вялікі князь. Гэта канстытуцыя,
гарантуючы маёнткі і маёмасныя правы шляхце, давала радавітаму сенату
вельмі важныя правы па кіраванні дзяржавай.
Кірунак палітыкі новага гасудара характарызуецца моцным уплывам такой
выдатнай асобы, як князь Міхаіл Глінскі. Гэта быў адзін з самых адукаваных
людзёй той эпохі. Маладосць сваю ён правёў за мяжой, спачатку ў занятках
навукай, а потым і ў ваеннай службе ў імператара Максіміліяна, у
саксонскага герцага Альбрэхта, пабываў, акрамя Германіі, у Іспаніі і
Італіі.Адукаванасць спалучалася ў ім з даравітасцю і бліскучым ваенным
талентам. М.Глінскі, заняўшы відны пост маршалка дворнага і карыстаючыся
асабістай дружбай гасудара, стараўся надаць уплывовае становішча рускай
партыі. Ён стварыў перавагу рускай арыстакратыі, але для ўдзельных князёў
яго рэжым быў вельмі цяжкім і некаторыя князі ўцяклі ў Маскву. Палякі
ўзводзілі абвінавачанні на Глінскага ў імкненні дамагчыся для сябе чыста
асабістых
мэт — у жаданні аднавіць для сябе самастойнае Кіеўскае княства.
Праўдзівасць гэтых слухаў цяжка праверыць. Але, відаць, Глінскі задумаў
дзяржаўны пераварот, накіраваны супраць літоўскіх вяльмож. У 1506 г.
абставіны для Глінскага моцна змяніліся: вялікі князь Аляксандр памёр, яго
месца заняў малодшы яго брат Жыгімонт, падтрыманы чыста літоўскай партыяй.
Становішча Глінскага пахіснулася, некаторыя з яго прыхільнікаў былі
пазбаўлены пасад. Тады Глінскі ўвайшоў у зносіны з маскоўскім вялікім
князем Васілём Іванавічам і ўзняў са сваімі прыхільнікамі паўстанне.
Паўстанне пачалося на Прыпяці, дзе ў Глінскага былі буйныя маенткі;
спачатку ён напаў на вобласці князя слуцкага і капыльскага (нашчадкі
кіеўскага Алелькавіча), потым на гарады Тураў і Мазыр.
Аблога Мінска была для Глінскага няўдалай. Са з'яўленнем на дапамогу
Глінскаму маскоўскіх войск гэта паўстанне перакінулася да Оршы і злілося з
агульнымі аперацыямі маскоўскіх ваявод.
Быў цэлы шэраг прычын няўдачы, што спасцігла паўстанне Глінскага, як у
блізарукай асцярожнасці маскоўскай палітыкі, так і ў дзеяннях Глінскага.
Але нельга не заўважыць, што галоўныя прычыны няўдачы заключаліся ў вельмі
аптымістычных разліках Глінскага. неспачуванні шматлікага зямянства,
часткова і рэшткаў удзельных князёў. Асабліва холадна быў прыняты Глінскі ў
цэнтральных частках дзяржавы, у той час як у Кіеўскай Русі спачуванне яго
ідэям было намнога большае...
Паўстанне Глінскага было паднята ў інтарэсах рускай дзяржаўнасці,
народнасці і культуры. Гэта быў апошні акорд нацыянальнай барацьбы ў
дзяржаве, запознены водгук пытанняў, якія хвалявалі грамадства на стагоддзе
раней. Да пачатку 16 ст. вастрыня нацыянальнага, рэлігіннага і сацыяльнага
пытанняў у значнай ступені згладзілася. Удзельныя князі былі зломлены; іх
было вельмі мала і яны былі матэрыяльна заняпалыя з прычыны памяншэння
вотчын за крамолы або ў выніку сямейых падзелаў. Яны, відаць, не вельмі
давяралі нашчадку татарскага выхадца М.Глінскаму, да таго часу нарасло
шматлікае зямянства, задаволенае сваімі палітычнымі поспехамі.
Реферат на тему: Великое посольство и его значение
1.Введение
Выдающийся русский историк В.О.Ключевский заметил однажды, что XVIII
век для изучения представляет большую трудность, чем предшествующие
столетия. На рубеже XVII-XVIII веков в России предпринимались попытки
преодоления отсталости по сравнению с западноевропейскими странами в
экономическом, политическом и культурном развитии. Начало существенных
перемен в жизни страны тесно связано с именем царя-реформатора Петра I. В
1700 году Россия вступила на путь реформ, благодаря которым превратилась в
могущественную европейскую державу. Московская Русь превратилась в
Российскую империю. В её экономике, политическом строе, структуре органов
власти, управления и суда, в организации армии, классовой структуре
населения, в культуре страны произошли огромные изменения.
В 1998 году Россия отмечала 300-летие “Великого посольства”, ставшего
для Петра I своего рода академией для проведения внешних и внутренних
реформ.
Мне хотелось бы на примере одного исторического события, как подготовка и
осуществление “Великого посольства” за границу, показать отдельные стороны
развития России, как цивилизованного европейского государства.
2.Предпосылки «Великого Посольства»
Какой же досталась Россия Петру? Прежде всего можно отметить, что в
экономике начало 18 в. сильнее всего развивались новые черты, которые
зародились в 17 в. А именно:
- основной отраслью экономики России оставалось сх, где продолжала
господствовать 3- х польная система земледелия. Главными земледельческими
культурами были: рожь, овес. Основными орудиями производства оставались:
соха, бороны, серп, коса, медленно вводился плуг. Происходит интенсивное
освоение новых посевных территорий на юго России, в Поволжье, Сибири.
Наблюдается развитие промыслового хозяйства.
- развивается ремесленное производство. Углубляется разделение труда. В
развитии ремесленного производства в конце 17 в. явно прослеживается
тенденция превращения его в мелкотоварное производство (увеличивается число
ремесленников работающих на рынок). Развитие мелкотоварного ремесла и рост
товарной специализации готовил почву для возникновения мануфактур. Их
создание ускорялось гос. потребностями. Мануфактурное производство
складывалось в местах развития товарного производства. Если западно-
европейская мануфактура действовала на основе вольнонаемного труда, то
русская мануфактура основывалась на труде крепостных крестьян, т.к. рынок
вольнонаемного труда в России, где господствовало крепостное право,
практически отсутствовал.
В конце 17 в. в России интенсивно развивалась торговля. Но на пути развития
торговли и купечества имелись существенные препятствия. Остро стоял выход к
морям, отсутствие которого тормозило развитие торговли. Иностранный капитал
стремился захватить российские рынки, что вело к столкновению с интересами
русских купцов. Купечество России требовало от гос. оградить их конкуренции
с иностранными торговцами. В итоге был принят ново- торговый устав (1667),
по которому иностранным купцам была запрещена розничная торговля на
территории России.
Так же можно отметить, что во второй половине 17 в. в России развивается
тенденция перехода от сословно представительной монархии к монархии
абсолютной. В стране усиливается власть царя (изменение состава Боярской
думы, в сторону дворянства; победа Алексея Михайловича над Патриархом
Никоном, стремившийся активно вмешиваться в управление гос.; практическое
прекращение созывов Земских соборов; отмена местничества, принцип занятия
гос. должности в зависимости от знатности рода и служебного положения
предков). Остро стоял вопрос о реформировании вооруженных сил. Стрелецкие
полки утратили свою боеспособность. Для большинства дворян военная служба
стала тоже обременительной.
Что касается внешней политики, Россия потерпела поражение с Польшей, а так
же были предприняты, в1687 и 1689 гг., два неудачных похода против
Крымского ханства.
Напомним некоторые обстоятельства, предшествующие «Великому
посольству».
Неудачи крымских походов, первой осады Азова в 1695 году и
необходимость отступления все больше подталкивали молодого царя к
строительству военного флота.
Начало этому стратегически важному делу было положено на реке Воронеж,
где за короткий срок (менее года) было построено 2 корабля, 23 галеры и
1300 стругов, на которых сорокатысячное российское войско в следующем 1696
году вновь осадило турецкую крепость Азов, и она 19 июля вынуждена была
сдаться. Турки покинули крепость.
Настало время задуматься о сильном и крепком военном флоте,
обеспечивающем победы на море.
И царь 20 октября 1696 года устраивает в Преображенском селе ''сидение
с боярами о делах''. Государь должен был заручиться поддержкой родовитой
знати для финансирования кораблестроения и одобрения посылки русских
молодых людей для обучения за границей корабельному искусству.
Все детали организации корабельных компаний были продуманы и
представлены в Боярскую думу в виде записки, автором которой был сам Петр
I. Ему же принадлежала идея разложить эту повинность на купеческие торги и
крестьянские дворы, сведения о которых содержались в подворных выписках из
переписных и таможенных книг.
В предложениях царя были заложены принципы и способы организации и
строительства флота, которые впоследствии нашли отражение в Морском
регламенте.
В приговоре Боярской думы было записано: ''...Морским судам быть. А
скольким, о том справиться по числу крестьянских дворов. Выписать и
доложить''.
На следующее заседание Думы были приглашены иностранцы в качестве
консультантов по техническому устройству и оснащению судов и по организации
обучения корабельному мастерству в западных странах.
Материальная сторона строительства была представлена в приговоре
Боярской думы следующим образом. Патриаршество и духовенство с 8 тысячами
крестьянских дворов должно было обеспечить строительство одного корабля.
Бояре и служилые люди с 10 тысячами крестьянских дворов должны были внести
средства на строительство одного корабля.
Не остались в стороне от обложения торговые и посадские люди. Это
решение Боярской думы стало основой создания компаний или ''кумпанств'',
как их тогда называли.
Все дела по кораблестроению были отданы в ведение Владимирского судного
приказа, а управляющий этим приказом окольничий Протасьев стал именоваться
адмиралтейцем.
Главной задачей приказа была подготовка документов для компаний, в
которых указывалась ''роспись предметов'', необходимых для строительства
кораблей.
Таким образом, это решение Петр I облек не в форму единоличного указа,
а как коллективное решение — приговор Боярской думы.
Разумеется, строительство флота осуществлялось не только на
общественные или, как их тогда называли, ''партикулярные'' деньги компаний,
часть средств поступала из государственной казны.
Делопроизводство компаний было сосредоточено в канцелярии Владимирского
приказа, и, естественно, возникает большое количество новых видов
документов для управления компаниями: инструкции, доклады, справки,
регламенты, ''концепты'' (проекты документов), ''должности'', наказы,
договорные грамоты.
Прежде всего были составлены две инструкции — первая, содержащая
''роспись состава'' (своего рода штатное расписание) и регламент
распределения лесоматериалов.
Примечательна одна деталь: почти в каждой статье инструкции
предписывалось бережное отношение к лесному хозяйству. Вторая инструкция —
об обязанностях самого адмиралтейца Протасьева — наблюдать за компаниями,
''непрестанно в своем деле радеть и досматривать, чтобы никакой лености не
было и препятствия не учинилось''.
3.Великое посольство 1697 - 1698 годов .
И вот , наконец , назначен день отъезда . Поручив управление страной
князю Ромодановскому и боярину Тихону Стершневу, посольство выехало
второго марта 1697 года из Москвы . Посольство назвали “великим” из-за его
многочисленности . Его возглавляли три посла : Лефорт , Головин и Возницын
. В числе волонтеров находился Петр Михайлов – под такой фамилией значился
царь . Посольство сопровождал многочисленный обслуживающий персонал :
священники , лекари , переводчики , хлебники . В месте с солдатами охраны
общая численность составляла 250 человек , а обоз насчитывал 1000 саней .
Посольство направилось в Голландию . Путь туда пролегал через Курляндию
, Бранденбург , Германию . Повсюду в их честь устраивали торжественные
приемы , а Петру иногда не удавалось сохранить инкогнито .
В начале августа 1697 года посольство прибыло в центр кораблестроения
Голландии – город Саардам . У царя была неделя времени , за которую он
успел купить инструменты у одной вдовы, обрядиться в голландское платье ,
осмотреть бумажные и лесопильные предприятия и даже поработать топором .
Шестнадцатого августа 1697 года состоялся въезд посольства в Амстердам
, где было достигнуто соглашение о том , что волонтеры будут работать на
верфи Ост-Индской компании . Конец августа и начало сентября прошли в
освоении премудростей кораблестроения . Девятого сентября был заложен
фрегат “Петр и Павел” , который в середине ноября был спущен на воду . В
выданном царю аттестате корабельным мастером Полем было засвидетельствовано
: “Петр Михайлов , находившийся в свите великого московского посольства ...
был прилежным и разумным плотником ... ; кроме того под моим надзором
корабельную архитектуру и черчение планов его благородие изучил так
основательно , что может , сколько мы сами разумеем в том и другом
упражняться .”
Но царю было мало одной практики , ему хотелось освоить теорию . Для
этого он решает отправиться в Англию , куда прибыл в январе 1698 года . Там
Петр работал на верфях , осматривал Лондонские предприятия , побывал в
Оксфордском университете , несколько раз съездил в Гринвичскую обсерваторию
и на монетный двор .
Так одна из задач посольства была выполнена : волонтеры постигли азы
кораблестроения . Большие трудности пришлось преодолеть при закупке оружия
и найме специалистов . Тем не менее удалось приобрести 10000 ружей , 5000
мушкетов , 3200 штыков , корабельные припасы и прочее. На русскую службу
были наняты 350 матросов , а также боцманы , шлюзные мастера и т.д.
Но главная задача посольства не была выполнена : Голландия отказалась
вступить в войну с Турцией на стороне России .
После пребывания в Англии посольство снова отправляется в Голландию ,
которую покидает в мае 1698 года , чтобы отправиться в Вену для
предотвращения возможности сепаратного мира австрийцев с османами и
достижения согласия продолжать войну с ними . Однако и это не удалось .
Австрия уже вела переговоры о мире с Османской империей .
Впрочем , у Петра теплилась надежда склонить к продолжению войны
Венецию , но тревожные вести из Москвы разрушили все его планы . Царю
пришлось возвратиться в Россию .
4.Документирование «Великого посольства»
Параллельно с началом строительства флота Петром I стала осуществляться
идея организации ''Великого посольства'', преследующего дипломатические и
практические цели.
Начал определяться состав ''Великого посольства'', в котором, наряду с
очень близкими к царю ''комнатными стольниками'' и представителями
дворянства, должен был инкогнито отправиться за границу и сам Петр I, но не
как царь, а как ученик и корабельный плотник.
Письма и бумаги Петра I, хранящиеся в Российском государственном архиве
древних актов, свидетельствуют о том, что целью ''посольства'' было также
уверение глав сопредельных государств в дружбе и уведомление их в
ослаблении врагов креста Господня — ''султана турецкого, хана крымского и
всех бусурманских орд'', и надежды на заключение межгосударственных
договоров для укрепления позиций в борьбе с общими врагами.
Практическая же сторона вопроса решалась так: список стольников,
назначенных за границу для ''научения морскому делу'', согласно указу царя,
включал 61 человека. 39 отправлялись в Италию и 22 — в Голландию. Примерно
третья часть принадлежала к российской знати известных фамилий: Шаховских,
Репниных, Волконских, Оболенских.
6 декабря 1696 года был объявлен царский указ о снаряжении ''Великого
посольства'' к европейским дворам.
Этим же указом объявлялось назначение великих и полномочных послов к
цесарю (в Польшу), к королям английскому и датскому, к папе Римскому, к
Голландским штатам, к курфюрсту Бранденбургскому и в Венецию. Этими послами
были генерал и адмирал Франц Лефорт, генерал и комиссар Ф.А. Головин,
думский дьяк Возницын. Им были в Посольском приказе подготовлены для
аккредитации верющие (верительные) и полномочные грамоты.
Таким образом, осуществилось и документальное оформление
дипломатической миссии ''Великого посольства''.
Подготовка ''посольства'' заключалась и в обычной текущей работе по
другим направлениям. Все подробности внешних связей России за
предшествующий период тщательно изучались и анализировались.
Царю были представлены приказными дьяками доклады о дипломатической и
торговой деятельности приказа — статейные списки (отчеты) послов по статья
наказа, который они получали, направляясь в иноземные страны.
Петр I вел активную переписку протокольного характера с дьяками
Посольского приказа, направляя туда повеления, а в ответ получая отписки
(справки) соответствующего содержания. В ходе этой переписки формировались
обязанности окольничьих и стольников для выполнения секретарских поручений
по организации встреч с представителями иностранных государств разного
ранга, по оформлению документов на предстоящих переговорах, им даются
впервые инструкции по деловому этикету и тонкостям дипломатии.
Так, например, в одном из запросов Петр I просит сообщить, какие
подарки делали прежде дипломатические посланники Римскому папе, английскому
королю и другим важным персонам, которые будут на пути следования
''Великого посольства''. Царь проявлял интерес даже к такому сугубо личному
вопросу: насколько российские подношения пришлись по душе и не было ли
нареканий или неудовольствия.
Кроме того, царь подготовил указ, в котором к основному тексту были
даны приложения: списки бумаг и вещей, которые надо было приготовить для
''посольства''. Так решались одновременно делопроизводственные и
хозяйственные задачи.
В канун 1697 года в Посольском приказе царь слушал доклад о жалованье
всем членам ''Великого посольства''. Самое высокое жалованье около 4 тысяч
рублей было положено Ф. Лефорту. По тем временам это были очень большие
деньги, второй посол Ф. Головин получал значительно меньше, несмотря на
более широкий круг обязанностей.
На том же заседании была утверждена роспись съестных припасов на
дорогу, в основном это были копченые рыбы белужьих и осетровых пород,
малиновые, вишневые и другие меды (вина).
Знакомство с дипломатическими актами европейских и других стран,
хранящихся в архиве Посольского приказа, потребовало заблаговременного
изменения некоторых моментов делового этикета.
На одном из заседаний Думы был принят указ Петра I об отмене
старорусского титулования государя в дипломатической и внутренней
переписке. Принятию указа предшествовала обширная частная переписка царя с
придворными, где он всякий раз просил не употреблять напыщенную
многословную форму обращения к нему, свидетельствующую о божественном
происхождении верховной власти.
В указе об отмене старой формы титулования говорилось: ''... Впредь в
своих великого государя грамотах во все окрестные государства писать
вначале по сему: Божею милостию мы пресвятлейший и державнейший великий
государь...''
Наряду с этим торжественным и высокопарным стилем государственных
грамот, в рядовой переписке все также слышатся уничижительные имена,
употребляемые в просторечии. Так, например, назначенный вторым послом
храбрый генерал, участник азовских походов князь Федор Головин,
сосредоточивший в своих руках все делопроизводство ''посольства'',
обращаясь с просьбой к главе Посольского приказа, не ниже его по
должностной иерархии, завершает прошение подписью: ''Федька челом бьет''.
В конце 1696 года была сформирована канцелярия ''посольства'' в составе
6 подьячих, 2 переводчиков, 2 толмачей (для устных переводов).
Основную группу документов составляли государевы указы, грамоты,
статейные списки, челобитные, памяти, выписки и доклады.
Надо заметить, что это были последние наименования видов документов и
должностей служилых людей, характерных для приказного делопроизводства.
В ходе последующей административной реформы и под влиянием обрядов
делопроизводства зарубежных стран появляются новые обозначения должностей
канцелярии (секретари, протоколисты, нотариусы, регистраторы, экзекуторы и
т.п.), новые наименования старых документов и новые виды документов
дипломатического характера (ноты, меморандумы, ультиматумы, реляции,
депеши). Из Посольского приказа остались, пожалуй, лишь верющие
(верительные) грамоты.
Походная канцелярия ''посольства'' была хорошо оснащена необходимыми
принадлежностями. Ф. Головин составил роспись нужных предметов, в которую
входило следующее: золото творенное для заставок грамот, 6 фунтов красного
сургуча, 2 фунта сухих чернил, склянницы для письма, 5 стоп бумаги, пуд
восковых свеч, ящик с печатями, бархатные мешочки для перьев, клей, двое
ножниц, 2 сундука для дел, 2 фонаря, ящик для почтовых отпусков (копий
отправленных документов).
Вместе с тем писцы день и ночь трудились над составлением копий с
документов, которые могли понадобиться ''посольству''. Так, копии статейных
списков были переплетены в 33 кожаных золоченых переплета с шелковыми
завязками.
Верительные и полномочные грамоты писались на больших
высококачественных листах бумаги с украшениями, заставками, фигурной каймой
и золотым изображением имен и титулов глав иностранных государств.
Во всех делах, связанных с подготовкой ''Великого посольства'', самое
живое участие принимал сам Петр. Это видно из его обширной переписки и из
тех документов, которые относились к регламенту подготовки предстоящего
события.
Инструкцией стольнику, выполняющему роль секретаря, предписывалось
сиюминутно быть при особе посла с бумагами, чернилами, перьями, и что
укажет — тотчас заносить в ведомость (журнал) и ''зело сберегать'' от
воровства и других непредвиденных обстоятельств, которые могли случиться в
походе.
Начальник Посольского приказа ежедневно входил к царю с докладом по
делам, о сборах ''посольства'', в результате готовился документ, который
начинался словами: ''Государь, слушав сеи выписки, указал...''
Работа по подготовке ''посольства'' заключалась также в составлении
грамот к главам государств, которые предполагалось посетить. Текст грамот
заслушивался на заседаниях Боярской думы в присутствии царя.
Тонкости протокола включали такие непростые вопросы как титулование
глав иностранных государств. Для достойного обращения к Римскому папе были
изучены грамоты Ивана Грозного, грамоты других некатолических государств. В
результате измученные поисками переводчики Посольского приказа пишут в
сказке о том, что, ''как датские и шведские короли папино титло пишут, не
слыхали и не читали''.
Тогда Петр I самолично формулирует обращение к папе как ''честнейшему
господину Иннокентию второму Папе и учителю римской церкви достойнейшему
поздравление'' и эту форму просит занести в книгу регистрации Посольского
приказа.
Пышность предстоящего ''посольства'' отразилась и на дарах, которые
везли с собой (одних соболей было закуплено на 70 тыс. рублей).
10 марта 1697 года ''Великое посольство'' выехало из Москвы. Первым
городом на пути следования была Рига, где посольству были оказаны
соответствующие знаки внимания, а государь (путешествующий инкогнито)
совершил осмотр военных укреплений города.
В Кенигсберге Петр I получает первые уроки артиллерийского дела,
заключает с курфюрстом торговый договор. Визит в Пруссию благоприятствовал
развитию взаимоотношений с Россией. Много полезного вынес Петр I из
посещения цивилизованной Германии.
Опережая посольство, государь добрался по Рейну до Амстердама, где в
местечке Сардам на корабельной верфи начал постигать основы
кораблестроения, выдавая себя за простого плотника. Четырехмесячное
пребывание в Голландии завершилось спуском на воду фрегата. Через год Петр
перебрался в Англию, где продолжал совершенствовать свое мастерство,
обучаясь военному делу и ремеслам.
Будучи в Вене, Петр I преследовал политические цели — договориться с
канцлером Кинским об упрочении своих позиций в борьбе с Турцией за сферы
влияния на южных рубежах России. Но завершение миссии было прервано
сообщением из России о бунте стрельцов. Петр I был вынужден отменить
поездку в Венецию и возвратиться домой.
5.Значение «Великого посольства» для преобразования России в европейское
государство
Историческая роль ''Великого посольства'' по-разному была оценена
русскими историками. Положительный итог заключался в преодолении отставания
России во многих областях промышленного развития, получении импульса для
проведения реформ, обучения русских людей за рубежом.
Хотя главная цель посольства не была достигнута - Россия не смогла найти
союзников для войны с Турцией, зато Петр употребил время пребывания в
Голландии и Англии для приобретения новых знаний, а посольство занималось
закупкой оружия и всевозможных корабельных припасов, наймом моряков,
ремесленников и т.п. На европейских наблюдателей Петр произвёл впечатление
любознательного дикаря, заинтересованного преимущественно ремёслами,
прикладными знаниями и всевозможными диковинами и недостаточно развитого,
чтобы интересоваться существенными чертами европейской политической и
культурной жизни. Его изображают человеком вспыльчивым и нервным, быстро
меняющим настроение и планы и неумеющим владеть собой в минуты гнева,
особенно под влиянием вина.
Заграничное путешествие Петра Великого имело очень большое значение. Во-
первых, пребывание в чужих краях в течение полутора лет окончательно
выработало личность Петра. Он получил много полезных знаний, привык к
культурным формам европейской жизни, умственно созрел. Во-вторых,
путешествие царя на Запад оживило отношения Москвы с Западом, усилило обмен
людьми между Русью и Европой. В-третьих, за границей Петр узнал
действительные политические отношения держав, и вместо несбыточных мечтаний
об изгнании турок в Азию выработал трезвый план борьбы со Швецией за
Балтийское побережье.
И, конечно, с точки зрения проведения административных преобразований
миссия на Запад способствовала формированию нового взгляда на российское
общество и принципы управления — от создания совершенно новых
государственных органов до изменения процесса документирования и слома
консервативных приказных традиций.
Мнения о реформах Петра, после возвращения из «Великого посольства»
чрезвычайно расходились уже при его жизни. Небольшая кучка ближайших
соратников Петра держалась мнения, которое впоследствии Ломоносов
формулировал словами: “он Бог твой, Бог твой был, Россия”. Народная масса,
напротив, готова была согласиться с утверждением раскольников, что Петр был
антихристом. И те, и другие исходили из того общего представления, что Петр
совершил радикальный переворот и создал новую Россию, не похожую на
прежнюю. Новая армия, флот, сношения с Европой, наконец, европейская
внешность, европейская техника - всё это были факты, бросавшиеся в глаза:
их признавали все, расходясь лишь коренным образом в их оценке. То, что
одни считали полезным, другие признавали вредным для русских интересов; что
одни считали великой заслугой перед отечеством, в том другие видели измену
другим преданиям; наконец, где одни видели необходимый шаг по пути
прогресса, другие признавали простое отклонение, вызванное прихотью
деспота. Оба взгляда могли приводить фактические доказательства в свою
пользу, так как в реформе Петра были перемешаны оба элемента - и
необходимости, и случайности. Элемент случайности больше выступал наружу,
пока изучение реформы Петра ограничивалось внешней стороной реформы и
личной деятельностью преобразователя. Другие результаты должно было дать
изучение той же реформы в связи с её прецедентами, а также в связи с
условиями современной ей действительности. Изучение прецедентов Петровской
реформы показало, что во всех областях общественной и государственной жизни
- в развитии учреждений и сословий, в развитии образования, в обстановке
частного быта - задолго до Петра обнаруживаются те же самые тенденции,
которым даёт торжество Петровская реформа. Являясь, таким образом,
подготовленной всем прошлым развитием России и составляя логический
результат этого развития, реформа Петра, с другой стороны, и при нём ещё не
находит достаточной почвы в русской действительности, а потому и после
Петра остаётся формальной и видимой. Новые платья и ассамблеи не ведут к
усвоению европейских привычек и приличий; точно так же новые заимствованные
из Швеции учреждения не опираются на соответственное экономическое и
правовое развитие массы. Россия входит в число европейских держав, но на
первый раз только для того, чтобы почти на полвека сделаться орудием в
руках европейской политики. Из 42 цифирных провинциальных школ, открытых в
1716 - 1722 годах, только 8 доживают до середины века; из 2000
навербованных, большей частью силой, учеников действительно выучиваются к
1727 году только 300 на всю Россию. Высшее образование, несмотря на проект
Академии, и низшее, несмотря на все приказания Петра, остаются надолго
мечтой.
Масштабы изменений, произошедших за время правления Петра огромны.
Значительно выросла территория страны, которая после многих веков борьбы
получила выход к морю и ликвидировала состояние политической и
экономической изоляции, вышла на международную арену, заняла видное место в
системе международных отношений и превратилась в великую европейскую
державу. В России в это время возникла мануфактурная промышленность, в
которой особое значение приобрела мощная металлургия. Коренным образом
изменился характер и размеры внутренней и внешней торговли и объём
экономических связей с другими странами. Были созданы мощная регулярная
армия и флот, сделан огромный шаг в развитии культуры и просвещения. Был
нанесён сильный удар духовной диктатуре церкви в культуре, просвещении и
других областях жизни страны. Осуществлялась ломка старого рутинного
патриархального быта.
Все эти изменения происходили в условиях вступления феодально-
крепостнических отношений в стадию разложения и зарождения в их недрах
новых буржуазных отношений. Направленная на ликвидацию технико-
экономической и культурной отсталости страны, на ускорение и развитие, они
имели огромное прогрессивное значение.
Очевидно, также и сопротивление, которое вызвала каждая из реформ,
недовольство ими со стороны самых различных социальных сил и слоев:
боярства - тем, что его оттеснили “худородные”, и тем, что перестало
существовать “самодержавие с Боярской думой”; дворянства - постоянной и
тяжёлой службой; церкви - утратой самостоятельной политической роли и
господствующего положения в культуре и просвещении, изъятием государством
значительной части её доходов; купцов и посадского люда - ростом налогов,
повинностей и служб; народных масс - усилением крепостнического гнёта и
тем, что реформы осуществлялись за их счёт. К этому добавлялось общее
недовольство новшествами, которые разрушали укоренившиеся традиции и
средневековую косность патриархального быта и уклада жизни.
Их осуществление было в немалой степени связано с деятел | |
